موضوع: حفاظت از اكولوژي درياي خزر توسعه و بهره وري پايدار
نگارنده: جواد مسعودي
فارغ التحصیل مهندسی منابع طبيعي- شيلات
از اداره شیلات شهرستان آمل
مقدمه:
پيشرفت سريع تكنولوژي در دهه‌هاي اخير گسترش عظيم دنياي صنعت را سبب شده و اين توسعه روز افزون علاوه بر ايجاد تسهيلات و امكانات فراوان تدريجاً عواقب ناگواري را براي انسان پديد آورده است. كاهش بيش از اندازه منابع طبيعي، افزايش آلودگيها، نارسايي توزيع متعادل منابع، رشد صنعتي و رشد اقتصادي از جمله مسائلي هستند كه با رشد جمعيت دست به دست هم داده، بحران زيست محيطي را پي‌ريزي مي‌نمايند.
درياي خزر از اين واقعيات مستثني نمي‌باشد. اين دريا با مساحتي حدود 378400 كيلومتر مربع و حجم آبي حدود 78000 كيلومتر مكعب و طول سواحل مجموعاً 7000 كيلومتر، محيطي منحصر به فرد از حيث منابع طبيعي ، نژادي، فرهنگي و سياسي است. حوضه درياي خزر يكي از بزرگترين فرو رفتگي‌هاي محصور داخلي در كره زمين با ذخاير و زيستگاههاي فيزيكي و زيستي با ارزش مي‌باشد كه بين 5 جمهوري محصور شده است، يكي از مسائل اساسي كه هم اكنون محيط دريا و سواحل اطراف آن را متأثر ساخته مشكل آلودگي است.
عوامل تهديد كننده اكو سيستم درياي خزر
عوامل تهديد كننده اكوسيستم عموماً ناشي از توسعه اقتصادي - اجتماعي است كه توسعه اجتماعي سبب افزايش تراكم در واحد سطح، كاهش سطح منابع طبيعي، افزايش ميزان فاضلاب و زباله خواهد گرديد، اما توسعه اقتصادي به بهره‌برداري از سرزمين و پيامدهاي زيست محيطي ناشي از آن خواهد انجاميد. از عوامل مختلف تهديد كننده درياي خزر مي‌توان از بهره‌برداري از پهنه ابي و سواحل دريا ، توسعه شهري و صنعتي، منابع آلوده ساز و نوسانات آب دريا نام برد.
الف) منابع اصلي آلودگي درياي خزر
عمده ترين منابع آلوده ساز دريا عبارتند از :
-جريان سطحي آب رودخانه‌ها
- فاضلاب‌هاي انتقال يافته از كارخانجات، مزارع يا مراكز مسكوني در نواحي ساحلي يا مصب روخانه‌ها
- حوادث غير مترقبه و فرآيندهاي تكنولوژيك منابع فعال در ناحيه پهنه آبي و ساحلي خزر
- امواج و طغيان‌هاي آب كه سطح زمين را در ميدانهاي توليد نفت و گاز، نقاط صنعتي، زمينهاي كشاورزي و مراكز مسكوني مي‌شويند.
آبهاي سطحي
رودخانه و لگا با حوضهاي معادل 1380000 كيلومتر مربع، حدود 87 درصد ورودي سالانه دريا را تشكيل مي‌دهد 10 درصد ورودي آب دريا نيز توسط رودهاي اورال و اترك تأمين مي‌گردد، رودهاي سولاك ، سامور، كورا و چند رود كوچك ديگر تأمين كننده 7 درصد از ورودي آب خزر مي‌باشند. سهم رودهاي سواحل ايراني خزر 5 درصد باقيمانده است. ريزش‌هاي جوي نيز به طور متوسط سالانه 200 ميلي‌متر آب به درياي افزايند. به اين ترتيب جريان رودخانه‌ها بزرگترين منبع وارد كننده آلودگي شامل 90 درصد يا بيشتر از مجموع ريزش آلاينده‌ها را در بردارند. اين رودخانه‌ها فاضلاب‌هاي آلوده را از تأسيسات مختلف صنعتي و مزارع مسير حوضه خود دريافت مي‌دارند،اين فاضلاب، شامل همه نوع تركيبات (هيدرو كربن‌ها، فنل‌ها، تركيبات مصنوعي ، مواد آلي، فلزات و … ) مي‌باشند و از آنجا كه فرايند‌هاي خود پالائي در اين حجم از تركيبات قابل اعمال نيست، تراكم آلاينده‌هاي مختلف در بخشهاي معيني ، گاه از 10 برابر سطوح مجاز هم تجاوز مي‌نمايد.
فاضلابها
منبع دوم آلاينده دريا، انتقال فاضلاب‌هاي كارخانجات، مزارع و مراكز مسكوني است كه مستقيماً در سواحل يا مصب رودخانه مستقر هستند. تأثير خطرناك اين نوع انتقال به جهت ورود يكباره و ناگهاني حجم وسيعي از آلوده كننده‌ها به يك منطقه كوچك است كه مي‌تواند به طور مستقيم و يا در اثر طوفان ، باد و امواج صورت گيرد. اين فاضلاب‌هاي تصفيه نشده يا كم تصفيه شده رژيم گازي منطقه را تغيير مي‌دهند (كاهش اكسيژن و افزايش گاز سولفيد هيدروژن.)
اين فاضلابها ممكن است ناشي از مراكز تجمع و گردشگاههاي بسياري باشد كه در امتداد سواحل وجود دارند.
استفاده بي‌رويه از كودهاي كشاورزي باعث پديده يوتريفيكاسيون (پرغذائي) در محيط آبي گشته، موجب افزايش رشد گياهان دريائي مي‌شود. بعضي از اين گياهان مثل برخي دياتومه‌ها خود توليد مسموميت در محيط مي‌نمايند و از طرفي سبب كاهش اكسيژن محلول گشته و با جلوگيري از نفوذ نور باعث كاهش فتوسنتز گياهان و پلانكتون‌هاي گياهي مي‌گردند. استفاده از سموم و آفت‌كش‌ها باعث افزايش جيوه آب شده كه توسط پلانكتون‌ها و جلبك‌ها مصرف مي‌شوند و با ورود در زنجيره غذايي و مصرف توسط ماهيها و دو كفه‌ايها جذب مي‌گردند و با استفاده غذايي انسان، اثرات سوء برگردش خون، كليه ، پوست و سلسله اعصاب مي‌گذارند.
حوادث و سوانح
سومين منبع اساسي آلوده ساز دريا حوادثي هستند (مثل ريزش نفت يا محصولات نفتي ) كه در حين دريا نوردي و يا توليد ميدانهاي نفتي دور از ساحل و مستقر در پهنه آبي و يا به علت افزايش سطح آب حاصل مي‌شوند و به يكباره حجم زيادي از آلودگي را ايجاد مي‌نمايند. با گسترش عمليات اكتشاف و استخراج نفت خام، تردد نفتكشها و آلودگيهاي ناشي از اين تردد نيز افزايش خواهد داشت. حفاري چاهها به نوبه خود منبعي است از اجزاي مختلف آلاينده شامل مواد جامد، مايع، گاز ، لاي و لجن، فلزات سنگين و اكسيد باريم كه هر يك تهديدي جدي براي آبزيان خواهند بود.
ب) بهره‌وري از پهنه آبي و سواحل
بهره‌برداري بدون برنامه‌ريزي صحيح، هر يك با تبعات خاص خود موجبات بروز مشكلاتي را فراهم مي‌نمايند:
صيد بي‌رويه
علي رغم اعمال تدابير حفاظتي از سوي سازمان‌هاي ذيربط ميزان ذخيره اين ماهيان به جهت صيد بي‌رويه و نابهنگام، آلودگيها، تغيير سيماي طبيعي محيط زندگي و مواردي از اين قبيل شديداً كاهش يافته و اندوخته آبزيان موجود نيز در صورت عدم كنترل صيد در معرض خطر جدي قرار خواهند گرفت. بسياري از گونه‌هاي با ارزش از جمله ماهيان خاوياري، سفيد ، كفال رو به كاهش و گونه‌هاي آزاد وسوف در معرض نابودي هستند. بررسي صيد ماهيان خاوياري در روسيه كه تا سال 1979 روندي صعودي داشته اكنون به علت كاهش ذخاير به كمتر از نصف تقليل يافته است .
ميزان‌هاي نفتي دريايي
ذخاير عظيمي از مواد نفتي در بستر درياي خزر مورد بهره‌برداري قرار گرفته و به دنبال تلاشهاي اكتشاف و استخراج نفت هر يك از تأسيسات و وسائل نقليه مربوطه، عاملي تهديد كننده براي اكو سيستم دريايي به شمار مي‌روند. به طور كلي بهره‌برداري از نفت و به طرق مختلف سبب آلودگي دريا مي‌گردد (استخراج اكتشاف به روشهاي لرزه نگاري و انفجاري ، پالايش ، نشت طبيعي از مخازن زير زميني ) آثار آلودگي نفتي بر محيط زيست درياي پيش‌تر توضيح داده شد. عمليات لرزه‌اي و انفجاري در اكتشافات نفت نيز به دليل ايجاد امواج صوتي با تواتر بيشتر از جد تحميل ماهيان (7000 هرتز) تا فاصله چند ده متر اطراف انفجار موجب نابودي پلانكتون‌ها و ماهيان مي‌گردد و به علاوه فواصل نزديك زماني انفجارات موجب تغيير مسير مهاجرت ماهيان مي‌شود.
توسعه شهري و صنعتي
افزايش جمعيت در استان‌هاي ساحلي دريا، افزايش مراكز مسكوني را به دنبال داشته و پيامد آن افزايش ميزان فاضلاب و زباله شهري و روستائي خواهد بود.
علاوه بر فاضلاب‌هاي شهري، فاضلاب مراكز درماني ، بيمارستاني ، آزمايشگاهي و مراكز تفرجي از ساير منابع آلودگي مي‌باشند.
دخالت در سيماي طبيعت
كاربري نادرست منابع فيزيكي سرزمين، موجب بر هم خوردن تعادل اكو سيستم منطقه را فراهم خواهد نمود. يكي از كاربريهاي محلي، استفاده از شن و ماسه است كه باعث تغيير رژيم رودخانه مي‌گردد. معمولاً پس از برداشت هر تن شن و ماسه حدود 200 كيلوگرم مواد و ذرات ريز درون آب رها مي‌شود كه براي برخي رودخانه‌هاي ايران نظير هراز شايد معادل رقمي حدود 4 تن مواد ريز معلق در هر روز باشد. چنانچه ميزان مواد معلق رها شده به 100 ميلي‌گرم در ليتر برسد، كاهش كفزيان تا حد 85 درصد خواهد رسيد. بهره‌برداري از صدف جهت كارگاههاي صدف كوبي پي‌آمدهاي زيست محيطي نظير تغيير شيب سواحل در نتيجه فرسايش ساحلي، پيامد منفي بر زيستگاه پرندگان مهاجر به دليل تردد وسايل نقليه، دگرگوني خاك و افزايش خاك را در پي دارد.
احداث پل‌ها و موانع باعث جلوگيري از عبور ماهيان و مهاجرت آنها به روخانه شده، ايجاد خاكريز، عوارضي نظير ورود املاح معدني به دريا و بر هم خوردن تعادل زيستي آن و همچنين فرسايش خاك و در نتيجه افزايش كدورت آب و جلوگيري از نفوذ نور به داخل آب در پي خواهد داشت. ايجاد سدهاي متعدد، مسير رودخانه را كيلومترها تغيير داده و اين امر در تخم ريزي ماهيان اثرات سوء دارد. همچنين رسوب زدائي مخازن سدها كه براي افزايش حجم مفيد آبگيرهاست مانع مهاجرت طبيعي ماهيان از دريا به رودخانه شده است. با توجه به نياز روز افزون آب براي مصارف شهري ، صنعتي ، و كشاورزي در آينده، ايجاد سدهاي مخزني و انحرافي افزايش يافته و سر شاخه‌هاي رودخانه‌ها با صدها كيلومتر فاصله از دريا جهت كنترل و بهره برداري به حوضه‌هاي ديگر منحرف خواهد گرديد و در صورت عدم سياستگذاري و مديريت اصولي، عواقب ناگواري خواهد داشت.
ج) نوسانات سطح دريا
بسياري از بخشهاي كرانه‌اي درياي خزر در زمان عقب نشيني آب توسط مراكز انساني، تأسيسات مزارع، مراتع، نواحي تخم ريزي ماهيان ، حوضچه‌هاي تكثير، زيستگاههاي حيات وحش و … اشغال گرديده‌اند دسته‌اي از آلودگيها و آسيب‌ها ناشي از نوسانات آب دريا و يا تأثير امواج است كه مي‌تواند زمينهاي كشاورزي ، مسكوني ، مناطق صنعتي و ميدانهاي توليد نفت و گاز را مورد آسيب قرار داده و در زمان بازگشت آب، آلودگيها را نيز شسته و به دريا انتقال دهد. از اين جمله مي‌توان به موارد زير اشاره نمود :
تغيير در وضعيت خاك و پوشش گياهي
افزايش سطح آب روند تغيير خاك را به سوي هيدرو مورفي شدن و شور گشتن آن و پوشش گياهي را به سوي غلبه گياهان هالوفيت هدايت مي‌كند در سواحل جنوبي و جنوب غربي خزر نيز بالا آمدن آب موجب انهدام برخي از نواحي وسيع جنگل‌هاي جلگه‌اي ارزشمند ، مناطق تفرجي و نقاط رويش گياهان ساحلي گشته است .
تغيير در الگوهاي آب
بالا آمدن آب باعث مي‌شود نواحي با حداكثر آلودگي به سمت خشكي جابجا شوند اين در حالي است كه عقب نشيني سطح آب، مواد زائد را بر روي مناطق تحت پوشش آب آلوده بر جاي مي‌گذارد. همچنين توليدات نفتي از نواحي استفاده اقتصادي آنها به دريا حمل شده و به صورت منبع ثانوي آلاينده در زمان افزايش آب عمل مي‌نمايد. بسياري از مسيرهاي حمل مواد نفتي كه احتمالاً با ريزش‌هاي نفتي روي خاك آلوده شده، اينك با فرو رفتن به زير آب شسته شده و آلودگي آب را به اين مواد نفتي باعث مي‌شوند.
غرقابي ميدانهاي نفتي
به دليل افزايش سطح آب، برخي از ميدانهاي نفت و گاز در سواحل و نيز برخي نقاط آماده براي حفاري توسط دريا اشغال گرديده است. بالا آمدن آب باعث ايجاد فشار نسبتاً زياد در زمان حفاري‌ها مي‌شود.
بالا آمدن آبهاي زير زميني
اين امر نيز يكي از نتايج پيشروي درياست، موجب غرقابي و نمكي شدن خاك‌ها شده و دلتاها را به حالت ماندابي در مي‌آورد و نيز سفره‌هاي آب زيرزميني شور مي‌شوند.
تغيير شرايط زيستگاههاي جانوري و گياهي
شرايط زيستي پاره‌اي از مناطق آبي و زيستگاههاي فون خشكي، محلهاي تخم ريزي ماهيان محلهاي تغذيه نوزادان و … با نوسانات سطح آب دريا تحت تأثير قرار مي‌گيرند.
فرسايش سواحل
عمل امواج با فرسايش شديد كرانه‌ها، ضايعات قابل توجي در مناطق ساحلي را باعث گرديده كه نابودي پاره‌اي از مجموعه‌هاي ساحلي بازسازي شده در اثر فرسايش در جمهوريهاي آذربايجان و ايران را از اين جمله مي‌توان بر شمرد.
2- وضعيت بهداشت در ارتباط با مسائل اكولوژي ساحلي
نتايج مطالعات روي وضعيت بهداشت عمومي نشان داده در اكثر قريب به اتفاق نقاط پيراموني درياي خزر ميزان مرگ و مير كودكان بالا برده و نسبت به ساير نواحي، علت عمده مرگ و مير در اين مناطق به ترتيب مربوط به بيماري‌هاي عفوني ، انگلي ، گوارشي ، غدد و صدمات مختلف است به عبارت ديگر مي‌توان گفت به خصوص در نواحي مجاور دريا دليل عمده اكثر بيماري‌ها و مرگ و ميرها مستقيم يا غير مستقيم وابسته به آب است . بالا آمدن آب و تماس آن با انواع فاضلابها و همچنين ورود مستقيم فاضلاب و پسابها به محيط دريا باعث شده صد در صد نمونه‌هاي آب گرفته شده از منابع مركزي آب از حيث پارامترهاي ميكرو بيولوژيك زير استانداردهاي بهداشتي موجود قرار گيرند.
3- حفاظت از اكولوژي درياي خزر
مسايلي كه حيات درياي خزر را مورد تهديد قرار مي‌دهند مجموعاً در قالب همان شكل‌هاي موجود در ساير نواحي دريايي مي‌باشند. مضافاً اينكه بسته بودن اين پيكره آبي سبب شده كه ظرفيت جامع و كاملي جهت جذب و خنثي نمودن آلودگي مواد حاصله از فعاليت‌هاي انساني نداشته باشد و اضافه شدن مواد زائد اعم از بيولوژيك ، صنعتي ، كشاورزي و … و نيز بهره برداري از منابع فيزيكي و زيستي به طور مداوم و بدون كنترل و مغاير با استانداردهاي موجود سبب بروز خسارات جبران ناپذير در آن گرديده و خواهد گرديد. فعاليت‌هاي انساني و آلودگيهاي ناشي از آن به حد خطرناكي رسيده كه در سال‌هاي اخير افزايش سطح آب به ميزان 15 سانتيمتر در سال و تأثير آن بر فعاليت‌هاي اقتصادي- اجتماعي نيز به مسائل پيشين دريا افزوده گشته است . صرف نظر از دلايل متعددي كه براي نوسانات سطح دريا ذكر گرديده پيامدهاي چنين نوساناتي قابل تأمل بوده و بررسي دقيق آن حائر اهميت است.
جهت دستيابي به امنيت زيست محيطي در منطقه، اتخاذ تدابير اصولي و مديريت‌هاي چند جانبه بر سيستم دريايي خزر لازم است . اين مهم ميسر نخواهد شد مگر با همكاري و حمايت تمامي كشورهاي منطقه به صورت كلان و كليه سازمان‌ها به مراكز و ارگان‌هاي ذينفع كه هر يك كم و بيش در ايجاد عدم تعادل محيط نقش داشته‌اند و اينك نيز هر يك مي‌توانند در پيگيري مستمر و هماهنگي در كنترل، ترميم و مقابله با تخريب اين محيط محصور دريايي نقش سازنده‌اي ايفا نمايند. اگرچه توقف روند توسعه ممكن نيست اما پشتيباني از امنيت زيست محيطي منطقه بعيد نخواهد بود و در اين راستا مي‌توان و بايد از تمامي امكانات در خدمت به حفاظت از بهره وري معقول از ذخاير و منابع بهره جست . به علاوه نياز مبرمي به ايجاد هماهنگي بيشتر و بستر تمام گروههائي كه هم اكنون درگير تحقيق، نظارت و حفاظت از منابع طبيعي بزرگترين درياچه جهان هستند وجود دارد. پاره‌اي از نيازمندي‌هاي حصول به استراتژي صحيح حفاظت از اين اكو سيستم دريايي را مي‌توان به شرح زير بر شمرد:
- ارزيابي وضعيت محيط زيست در منطقه شامل ارزيابي پيامدهاي زيست محيطي نوسانات سطح آب، تغييرات توده آب، وضعيت اكو سيستم دريائي و ساحلي و ارزيابي پيامدهاي توسعه اقتصادي و اجتماعي .
- همكاري و ايجاد ارتباط مستمر با كشورهاي همسايه و ساحلي درياي خزر در اجراي برنامه‌هاي مطالعاتي مشترك و وضع و اجراي مقررات حفظ و بهبود شرايط زيست محيطي به خصوص اجراي ضوابط اصولي براي كنترل و مقابله با صيد بي‌رويه تاس ماهيان كه با كاهش شديد جمعيت روبرو مي‌باشند.
- نظارت پيوسته بر پيامدهاي اقتصادي، اجتماعي جهت حصول توسعه قابل تحمل براي نواحي ساحلي در زمان خطرات زيست محيطي و اجتماعي - اقتصادي.
- ايجاد سيستمهاي مربوط به تسهيلات دريافت كننده در بنادر و پايانه‌هاي نفتي در رابطه با آب توازن، مواد زائد نفتكش، و ساير شناورها و اعمال مديريت و ممنوعيت مربوط به نقل و انتقال و رها سازي مواد زائد زيان‌آور .
- ايجاد سيستمهاي مناسب جهت اكتشاف، استخراج و بهره‌وري از منابع نفتي در پهنه آبي، فلات و قاره و نوار ساحلي دريا به جهت پيشگيري از بروز آثار سوء ناشي از بهره برداري نامناسب بر اكو سيستمهاي ساحلي و دريا.
- اعمال مديريت در حفاظت محيط‌هاي دريائي و به خصوص مناطق حساس و ساحلي و تالابها از آلودگيهاي با منشاء خشكي (نفت، فلزات سنگين ، سموم كشاورزي...)
همچنين لازم است استراتژي بين المللي و منطقه‌اي براي ايجاد احتمالي نواحي جديد تحت حفاظت، صورت برداري دقيق از ذخيره‌گاهها ، ذخاير و تالابها و مناطق حساس موجود و پيشگيري از تخريب درياچه‌هاي داخلي كه مأمن بيش از 90 درصد از منابع ماهيان خاوياري جهان است ، در نظر گرفته شود.
تدابير اتخاذ شده مجموعاً بايستي در جهت توسعه روشهائي براي آماده سازي و اجراي فعاليت‌هاي منجر به پيش‌بيني ، پيشگيري ، حذف و مقابله با موقعيت‌هاي بحراني زيست محيطي (اجتماعي ، تكنولوژيك و … ) و نهايتاً ايجاد امنيت زيست محيطي در منطقه باشد.
